KUMPASLAR
KUMPASLAR
Paslanmaz çelikten üretilen sürmeli kumpaslar, hareketli bir çene ile gövde ve kılıç kısımlarından meydana gelir. Sertleştirilip taşlandıktan sonra asitten etkilenmeyen şeffaf bir madde ile ince bir tabaka hâlinde kaplanır. Bu işlemden sonra hassas markalama makinelerinde bölüntüleri işaretlenir. Son olarak da işaretlenmiş bölüntüler, asitle işlenerek bu kısımların derinleşmesi sağlanır.
Kumpas cetveli alt kısmında mm, üst kısmında ise parmak (Inch) taksimatlar bulunur. Alt kısımdaki milimetrik bölümde iki çizgi arasındaki mesafe 1 mm, üst kısımda ise iki çizgi arasındaki mesafe 1/16" (1 parmak mesafenin 16 eşit parçaya bölünerek bulunur) dir.
KUMPAS ÇEŞİTLERİ
1 - Ölçü Sistemlerine Göre
- Metrik kumpaslar
Metrik sisteme göre yapılmış olan bu kumpaslar milimetre cinsinden ölçüm yaparlar. Bu kumpaslar ölçüm hassasiyetlerine göre 1/10, 1/20, 1/50 hassasiyetlerinde yapılırlar.
- Parmak(Inch) kumpaslar
Bu konunun devamı için lütfen yeşil butona tıklayınız 
Parmak (Inch) sisteme göre yapılmış olan bu kumpaslar parmak cinsinden ölçüm yaparlar. Bu kumpaslar ölçüm hassasiyetlerine göre 1/128", 1/64", 1/32", 0.001" hassasiyetlerinde yapılırlar.
2 - Kullanım Amaçlarına Göre
- Verniyerli kumpaslar
- Derinlik kumpasları
- Saatli kumpaslar
- Dijital kumpaslar
- Modül kumpaslar
Kumpaslarla iş parçaları üzerindeki uzunluk, dış çap, iç çap, derinlik, kanal vb. ölçüm işlerinde kullanılırlar.
KUMPASLARIN KULLANILMASINDA DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR
- Ölçme yapmadan önce kumpasın çeneleri temizlenmelidir.
- İş parçasının ölçüm yapılacak yüzeyleri temizlenmelidir. Varsa çapaklardan temizlenmelidir.
- Ölçme yapılırken kumpas ağızları iş parçasına bastırılmamalıdır.
- Kumpasın hassasiyeti ölçülecek ölçü tamlığına uygun olmalıdır.
- Okuma esnasında kumpasa dik bakılmalıdır.
- Okuma esnasında gelen ışığa dikkat edilmelidir.
- Ölçme ortam sıcaklığına dikkat edilmelidir.
- İş parçaları hareket halinde ölçülmemelidir.
- Ölçme esnasında mıknatıslanma olmamasına dikkat edilmelidir.
- Kumpaslar kesici takımlarla aynı ortamda muhafaza edilmemelidir.
- Kumpas üzerine hiçbir takım vb. konulmamalıdır.
- Kumpaslar ölçme dışında markalama vb. işlemlerde asla kullanılmamalıdır.
- Kumpaslar asla düşürülmemeli ve çarpılmamalıdır.
- İşi biten kumpaslar temizlendikten sonra kutularında muhafaza edilmelidir.
- Peryodik aralıklarda kalibrasyonları yaptırılmalıdır.
- Kumpasları asla kendiniz tamir etmeye ve onarmaya kalkışmayınız.
A - ÖLÇÜ SİSTEMLERİNE GÖRE KUMPASLAR
1- 1/10 VERNİYERLİ KUMPASLAR
Bu tür kumpaslarda kumpasın ana cetveli üzerinde iki çizgi arasındaki mesafe 1 mm dir. Cetvel üzerindeki 9 mm kısım verniyer üzerinde 10 eşit parçaya bölünmüştür. Buna göre verniyer üzerindeki iki çizgi arasındaki mesafe 0.9 mm (9/10) dir. Bu değer cetvel üzerindeki iki çizgi arasındaki mesafeden çıkarıldığında kumpasın hassasiyeti olan 0.1 mm (1 - 0.9 = 0.1) elde edilir.
Cetvel üzerindeki iki çizgi arasındaki mesafe 1 mm
Verniyer üzerindeki iki çizgi arasındaki mesafe 9/10 = 0.9 mm
Kumpasın hassasiyeti
Örnek - 1
Aşağıdaki şekilde verilen ölçüyü okuyalım.
2- 1/20 VERNİYERLİ KUMPASLAR
Bu tür kumpaslarda kumpasın ana cetveli üzerinde iki çizgi arasındaki mesafe yine 1 mm dir. Cetvel üzerindeki 19 mm kısım verniyer üzerinde 20 eşit parçaya bölünmüştür. Buna göre verniyer üzerindeki iki çizgi arasındaki mesafe 0.95 mm (19/20) dir. Bu değer cetvel üzerindeki iki çizgi arasındaki mesafeden çıkarıldığında kumpasın hassasiyeti olan 0.05 mm (1 - 0.95 = 0.05) elde edilir.
Cetvel üzerindeki iki çizgi arasındaki mesafe 1 mm
Verniyer üzerindeki iki çizgi arasındaki mesafe 19/20 = 0.95 mm
Kumpasın hassasiyeti 1 - 0.95 = 0.05 mm
Örnek - 2
Aşağıdaki şekilde verilen ölçüyü okuyalım.
Yukarıda açıklanan verniyer taksimatında çakışan çizgilerin okunması oldukça zordur. Bu nedenle son yıllarda 1/20 verniyerli kumpasların taksimatı şu şekilde yapılmaktadır. Cetvel üzerindeki 39 mm lik kısım verniyer üzerinde 20 eşit parçaya bölünmüştür. Böylece verniyer üzerindeki iki çizgi arasındaki mesafe 39/20 = 1.95 mm olur.
Kumpasın hassasiyeti ise 2-1.95 = 0.05 mm olarak bulunur. Burada dikkat edilecek olursa 20 çizgi 40 mm mesafeye çizildiği için aralarındaki mesafe daha fazladır ve böylece çakışan çizgilerin okunması daha kolay olmaktadır.
Örnek - 3
Aşağıdaki şekilde verilen ölçüyü okuyalım.
3- 1/50 VERNİYERLİ KUMPASLAR
Bu tür kumpaslarda kumpasın ana cetveli üzerinde iki çizgi arasındaki mesafe yine 1 mm dir. Cetvel üzerindeki 49 mm kısım verniyer üzerinde 50 eşit parçaya bölünmüştür. Buna göre verniyer üzerindeki iki çizgi arasındaki mesafe 0.98 mm (49/50) dir. Bu değer cetvel üzerindeki iki çizgi arasındaki mesafeden çıkarıldığında kumpasın hassasiyeti olan 0.02 mm (1 - 0.98 = 0.02) elde edilir.
Cetvel üzerindeki iki çizgi arasındaki mesafe 1 mm
Verniyer üzerindeki iki çizgi arasındaki mesafe 49/50 = 0.98 mm
Kumpasın hassasiyeti
Örnek - 4
Aşağıdaki şekilde verilen ölçüyü okuyalım.
Örnek - 5
Aşağıdaki şekilde verilen ölçüyü okuyalım.
4- 1/128 VERNİYERLİ KUMPASLAR
Bu tür kumpaslarda ölçü cetveli üzerindeki iki çizgi arasındaki mesafe, 1˝ lık (Parmak) ölçünün 16 eşit parçaya bölünmesiyle elde edilmiştir. Yani ölçü cetveli üzerindeki iki çizgi arasındaki mesafe 1/16" (1/16) dir. Ölçü cetveli üzerindeki 7/16" lık kısım verniyer üzerinde 8 eşit parçaya bölünmek suretiyle 7/128˝ verniyer bölüntüsü elde edilmiştir.
1˝ = 25.4 mm
Cetvel üzerindeki iki çizgi arasındaki mesafe 1/16"
Verniyer üzerindeki iki çizgi arasındaki mesafe 7/128 [(7/16)/8 = 7/16 x 1/8 = 7/128]
Kumpasın hassasiyeti 1/16 - 7/128 = 1/128"
Örnek - 6
Aşağıdaki şekilde verilen ölçüyü okuyalım.
5- 0.001" VERNİYERLİ KUMPASLAR
Bu tür kumpaslarda ölçü cetveli üzerindeki iki çizgi arasındaki mesafe, 1˝ lık (Parmak) ölçünün 40 eşit parçaya bölünmesiyle elde edilmiştir. Ölçü cetveli üzerindeki iki çizgi arasındaki mesafe 1/40" yani 0.025" dir. Ölçü cetveli üzerindeki 24 eşit bölüntü kısım verniyer üzerinde 25 eşit parçaya bölünmek suretiyle 0.024˝ (0.025"x24 = 0.600" , 0.600"/25 = 0.024") verniyer bölüntüsü elde edilmiştir. Bu değer cetvel üzerindeki iki çizgi aralığından çıkarıldığında da kumpasın hassasiyeti olan 0.001" elde edilir.
1˝ = 25.4 mm
Cetvel üzerindeki iki çizgi arasındaki mesafe 1/40 = 0.025"
Verniyer üzerindeki iki çizgi arasındaki mesafe (24x0.025)/25 = 0.600"/25 = 0.024"
Kumpasın hassasiyeti 0.025" - 0.024" = 0.001"
Örnek - 7
Aşağıdaki şekilde verilen ölçüyü okuyalım.
B - KULLANIM AMAÇLARINA GÖRE KUMPASLAR
1 - VERNİYERLİ KUMPASLAR
Bu tür kumpaslar adını kumpasın hareketli kısmı üzerinde bulunan verniyer bölüntüsünden alır. Bunlara aynı zamanda sürgülü kumpasla da denilmektedir. Kumpasın ölçme hassasiyeti verniyer taksimatına göre değişir. Verniyer taksimatları ve kumpasların hassasiyetleri bir önceki bölümde detaylı olarak açıklanmıştır.
2 - DERİNLİK KUMPASLARI
Bu tür kumpasların ölçü cetveli ve verniyer taksimatları yukarıda açıklana sürgülü kumpaslarla aynıdır. Ancak bu tür kumpaslarda ölçü cetveli bir tür çelik cetveldir. Derinlik kumpası ölçü cetveli ve bu cetvelin içinde hareket ettiği gövdeden ibarettir.
Derinlik kumpasları ile bütün delik, kanal, kama kanalı derinliği vb. derinlikler ölçülür. Aşağıda çeneli bir derinlik kumpası görülmektedir.
3 - SAATLİ KUMPASLAR
Daha önce açıklanan kumpaslara benzerler. Okuma kolaylığı olması için verniyer taksimatı yerine kumpasa bir bölüntülü saat eklenmiştir. Parmak ve metrik ölçü sistemine göre yapılırlar. Saat çevresi 100 eşit parçaya bölünmüştür. Saat üzerindeki ibre bir tam tur yaptığında kumpasın çeneleri 5 mm açılır. Buna göre iki çizgi arasındaki mesafe 5/100 = 0.05 mm olarak bulunur. Bazı tür saatli kumpaslarda saat üzerindeki ibre bir tam tur yaptığında kumpasın çeneleri 2 mm açılır. Saat çevresi yine 100 eşit parçaya bölünmüştür. Buna göre kumpasın hassasiyeti 2/100 = 0.02 mm olarak bulunur.
Örnek - 8
Aşağıdaki saatli kumpastaki ölçüyü okuyalım.
4 - DİJİTAL KUMPASLAR
Yukarıda açıklanan kumpaslara benzerler saat yerine dijital bir ekranı vardır. Ölçme hassasiyetleri 0.01 mm dir. Metrik ve Parmak ölçme yapabilirler. Ölçü sistemleri arasında geçişler hareketli çene üzerindeki seçim düğmesi yardımıyla gerçekleştirilir.
5 - MODÜL KUMPASLAR
Dişli çarkların diş doluluklarının ölçülmesinde kullanılan kumpaslardır. Dişli çarklarda diş dolusu teorik olarak adımın yarısına eşittir. Bilindiği gibi adım bir diş dolusu ile bir diş boşluğunun toplamına eşittir.
Yukarıdaki resimde görüldüğü gibi modül kumpasın 90º gönye biçiminde bir ölçü cetveli bulunur. Bu cetvelin bir ucunun doğrultusu devam ederek kumpasın sabit çenesini meydana getirir. Cetvelin her iki doğrultusunda da sıfırdan başlamak üzere mm bölüntüleri ve her mm bölüntüsünün ortasına da yarımşar mm bölüntüleri işaretlenmiştir.
Ölçü cetvelinin dikey kısmında Modül Ayar Sürgüsü ve sürgü ile birlikte yekpare olarak aşağı inip çıkan kılıç bulunur. Cetvelin yatay kısmında ise sürgü ve bununla birlikte yekpare olarak sağa sola hareket eden kumpas hareketli çenesi bulunur. Her iki sürgününde ince ayar tertibatları vardır. Modül ayar sürgüsü kılıcı, sabit çene ile yüz yüze geldiğinde sürgü ve cetvel sıfır çizgileri birbiri ile çakışır. Çene ağızları kapalı durumda iken de yatay kısımdaki sıfır çizgileri birbiri ile çakışır. Her iki sürgü üzerinde de verniyer bölüntüleri yapılmıştır. Modül kumpaslarda hassasiyet 0.05 ya da 0.02 mm dir.
MODÜL KUMPASLA ÖLÇME
- Ölçülecek dişlinin kaç modül olduğu bilinmelidir.
- Kılıç, dikey bölüntülerden modül kadar yukarıya çekilerek sıkma vidası ile tespit edilir.
- Sabit çene diş dolusunun sol yüzeyine, kılıç ise dişin üst yüzeyine dayatılır.
- Yatay kısımdaki sürgü dişin sağ yüzüne temas ettirilinceye kadar sürülür.
- Diş dolusu soldan, üstten ve sağdan, kumpas çeneleri ve kılıç ile temas ettiğinde, yatay kısımdan ölçü cetveli mm bölüntüsü ve kesirleri okunur.
- Okunan değer adımın yarısı kadar ise, dişlinin diş dolusu ve diş derinliği normaldir.
Örnek - 9
Modülü 3 olan bir dişlinin modül kumpasla ölçülen değer ne olmalıdır?
Adımı - t
t = m x π
t = 3x3.14
t = 9.42 mm dir.
Adımın yarısı - t/2
t/2 = 9.42/2
t/2 = 4.71 mm
Modül kumpaslarla 0.05 ve 0.02 mm olduğu için genellikle kaba ölçmelerde kullanılırlar. Taşlanmış dişlilerde modül mikrometreleri kullanılır. Aşağıda modül mikrometresi ve kullanılışı görülmektedir.
KUMPASLARLA ÖLÇME UYGULAMALARI
Bu web sayfasındaki yazılı ve görsel bütün bilgilerin yayın hakları Hamit ARSLAN' a aittir. Hamit ARSLAN' ın yazılı izni olmaksızın kısmen veya tamamen alıntı yapılamaz, kopya edilemez, elektronik, mekanik, dijital, fotokopi ya da herhangi bir kayıt sistemiyle çoğaltılamaz ve yayınlanamaz.
